در دوره یزدگرد سوم طی حملات اعراب به مرزهای ایران، اردبیل که مرکز و مقر مرزبان آذربایجان به حساب می‏آمد و از میانه تا باجروان در کنار رود ارس و شهر شیز جزء این ایالت محسوب می‏شد.»[۱] سپاهی بزرگ از اردبیل، ویکلیج،بخش ارشق، شیز و میانه و دیگر جاها توسط مرزبان این ایالت جمع آوری شد و به جنگ با مسلمانان راهی شدند و پس از شکستی که از اعراب خوردند در سال (۲۲ هـ.ق) با حذیفه سردار عرب صلح کردند. «همه ولایات تسلیم شد به جز قلعه ها»[۲]

در مقابل «حذیفه از سپاه عرب متعهد شد که کسی از آنان را نکشد و از ایشان اسیر نگیرد و آتشکده هایشان را ویران نکند و آنان را در مقابل کردان بلاسجان و سبلان و ساتروان، حمایت نکند به خصوص مردم شهر شیز را از رقص در اعیاد و انجام دیگر مراسم منع ننماید.»[۳]

بنابراین مردم این مناطق و اطراف آن، آتشکده‏ها را پا برجا داشته و مذهب زرتشتی، مهر پرستی و حتی بازماندگان مزدک با حکمرانان محلی خود همچنان در امان باقی ماندند و سالیانه خراجی به عنوان جزیه به حاکمان عرب می‏پرداختند.

فتح آذربایجان را در سال ۲۲ هـ.ق به مغیره بن شعبه ثقفی نیز در زمان عثمان نسبت داده اند.[۴] عمر حذیفه را از فرمانروایی آذربایجان عزل می‏کند و عقبه بن فرقد سلمی را فرمانروای آذربایجان می‏کند. عقبه بر فرقد متعهد می‏شود که «از دشت و کوه اطراف دره‏ها و اهل دینها، که جانها و مالها و دینها و ترتیبات دین همگیشان در امان است، به شرط آنکه جزیه بدهند به قدر توانشان.»[۵]

در زمان خلافت عثمان و در زمان فرمانروایی اشعث قیسی گروهی از اعراب به منظور نفوذ در این منطقه و ترویج اسلام، همراه خانواده هایشان در آذربایجان و (نزدیک بخش ارشق و اطراف اردبیل) ساکن می‏شوند و اسلام را وارد این منطقه می‏کنند.[۶]

اما آنها اقلیتی بیش نبودند و هنوز در این مناطق آتشکده‏ها روشن بود و حاکمان محلی با پرداخت جزیه استقلال خود را تا حدودی محفوظ داشتند.

رفته رفته سکونت اعراب در این منطقه بیشتر شد و آنها سرزمینهایی را متصرف شدند که به دلیل خوبی آب و هوا و حاصلخیزی زمین و باروری محصولات، در مقایسه با سرزمین خودشان وضعیت بهتری داشت. آنها تسلط خود را بر بومیان بیشتر کرده و املاک آنها را خریداری و مالکان اراضی روستاها شدند . افراد بومی این منطقه را رعایا و کشاورزان خود ساختند. اما به علت صعب العبور بودن، وجود کوهها امکان نفوذ و تسلط به مناطق گیلها، کادوسیان و طالشها را پیدا نکردند.

پس از استقرار اعراب در ایران ابتدا بازرگانان و بعضی از نمایندگان اشراف اسلام را پذیرفتند. همچنین در زمان خلافت بنی امیه عده موالی و تعداد کسانی که اسلام را پذیرفتند کم بود و بخش اصلی مردم آذربایجان نیز زرتشتی بودند . در زمان خلفای بنی امیه اردبیل مرکز ایالت آذربایجان بود.

در این دوران یعقوبی تصویر بهتری از مردم منطقه ارائه می‏کند. اهالی شهرها و استانهای آذربایجان مردمی به هم آمیخته اند از عجمهای کهن «آذریه» و «جاودانیه»[۷]

در آن زمان در شهرهای اردبیل و نمین وبخش ارشق واطراف آن فقط سه هزار تن مسلمان سکونت داشتند. به همین خاطر اعراب احتمال شورش مردم را بر ضد خلافت همواره در نظر داشتند و سعی می‏کردند که در نقاط مهم این مناطق عده ای از اعراب را به سکونت دایم وادار کنند. اما باز هم به علت عمیق بودن ریشه اعتقاد به آیینهای زرتشتی و مزدکی از یک طرف و تنفر از اعرابی که ظلم فراوانی در گرفتن جزیه و وادار کردن مردم به پذیرفتن اسلام روا می‏داشتند موجبات طغیان نهضتی ملی، مذهبی را در زمان مامون عباسی در آذربایجان فراهم کرد. از همه مهم تر تبعیضهایی بود که بین عرب و عجم وجود داشت که باعث شد عده ای به فکر احیای دین قبلی خود باشند.

(۱)- یعقوبی، ص

یاداشت/تعارف درخصوص شکوه بخش ارشق